Werken aan mooie cijfers: systeemdwang bij de politie

Van september 2018 tot en met maart 2019 verdiepte een team onafhankelijke journalisten van Platform Investico zich in de betrouwbaarheid van de Nederlandse criminaliteitscijfers. Belangrijk onderdeel van hun onderzoek was een digitale enquête onder de leden van de NPB, waaraan 1.480 collega’s meededen. Daarnaast werden tientallen personen geïnterviewd (politiemedewerkers, experts, criminologen, politici, advocaten en slachtoffers) en stapels rapporten en artikelen bestudeerd.

Groene Amsterdammer
Het eindresultaat was een acht pagina’s tellend artikel in De Groene Amsterdammer van 14 maart 2019, getiteld ‘Smileys scoren, platlullen en downgraden’. Centrale stelling: de cijfers over de dalende criminaliteit in Nederland kloppen niet. Ze worden kunstmatig laag gehouden door de organisatorische structuur van de Nationale Politie en de chronische onderbezetting binnen het korps. Die leidt ertoe dat strafbare feiten buiten de boeken blijven en agenten geen andere keuze hebben dan daaraan mee te werken.

Minder bureaus
Sinds eind 2014 is bijna de helft van alle vijfhonderd politiebureaus gesloten. In Oost-Nederland bijvoorbeeld 71 van de 105 bureaus. De meeste zijn vervangen door politieposten, die vaak maar een paar dagdelen per week geopend zijn. Een agent vertelt dat het aantal aangiften van fietsendiefstal in zijn gemeente spectaculair daalde nadat twee bureaus waren gesloten. ‘De leiding complimenteert ons dan voor ons goede werk. Maar ik denk dan: nee, er zijn niet minder diefstallen, alleen minder aangiften.’ De politie heeft het liefst dat mensen online aangifte doen. Maar dat kan alleen met een DigiD-account, en in april 2017 werd daar ook een sms-authenticatie aan toegevoegd. Dat jaar waren er 40.000 aangiften minder dan normaal. ‘Het wordt burgers veel te lastig gemaakt. Anders zouden er veel meer zaken binnenkomen’, zegt een agente uit Amsterdam.

Minder aangiften
Wie in persoon aangifte wil doen, moet bij de meeste bureaus een afspraak maken en kan dan met veel geluk een week later terecht. Zo’n volhardende burger kan bij de balie alsnog ontmoedigd worden om aangifte te doen. ‘Platlullen’, wordt dat genoemd, of kortweg ‘een PL’etje’. Zestig procent van de respondenten zegt dat ontmoediging door agenten voorkomt. Dat gebeurt noodgedwongen: er is simpelweg geen tijd en mankracht om aangiften op te pakken. Verwerk je de aangifte toch, dan kan een zaak zonder verder onderzoek ‘op de plank’ belanden. Eind 2018 onthulde de NOS dat de politie dat jaar meer dan 16.000 zaken had stopgezet vanwege gebrek aan rechercheurs. Voor een reëel beeld zou je daar dus de zaken van alle ‘platgelulde’ aangevers bij moeten optellen.

Verouderde ICT
Het registeren van aangiften gebeurt in het programma Basisvoorziening Handhaving (BVH), in de wandelgangen beter bekend als Bijzonder Veel Handelingen. Het programma staat namelijk bekend als zeer gebruiksonvriendelijk en tijdrovend. Er wordt al enkele jaren gebouwd aan een nieuw systeem, maar volgens het korps zal dat pas over vijf jaar klaar zijn. Een voormalige IT-beheerder meldde de onderzoekers dat in afwachting daarvan niet meer aan BVH wordt gesleuteld, ondanks ‘duizenden verzoeken om aanpassingen’.

Creatief registreren
Bij het invoeren van een delict kun je kiezen uit bijna zevenhonderd categorieën. Zo bestaan er 65 verschillende soorten diefstal en is er zakkenrollerij/tassenrollerij met én zonder geweld – wat dan weer iets anders is dan straatroof. Wie bij twijfel steun zoekt in het Wetboek van Strafrecht komt bedrogen uit. BVH gebruikt andere termen voor mogelijke misdaden dan het wetboek. Wie goed wil registreren moet vooral creatief zijn, vertelde een collega de onderzoekers, om te bedenken waar een feit ‘deze keer eens onder zal vallen’. Een makkelijke uitweg is om er dan maar een J30 (algemene mutaties) of E40 (afhandeling overige meldingen) van te maken. Zo verdwijnt (kleine) criminaliteit in vage restcategorieën.

‘Downgraden’
Meer dan de helft van de respondenten die betrokken zijn bij de registratie van aangiften zegt mee te maken dat misdrijven in een verkeerde categorie in de boeken worden gezet. In bijna alle gevallen gaat het dan om ‘downgraden’: het noemen van een minder ernstig misdrijf. De lijst van voorbeelden is eindeloos. Woning- of auto-inbraken worden als vernieling weggezet. Gevallen van diefstal of vernieling worden veranderd in baldadigheid, overlast of verstoring openbare orde. Dat zijn geen misdrijven maar overtredingen, waarvoor je soms slechts een boete krijgt en geen strafblad. Mishandeling, bedreiging en huiselijk geweld worden regelmatig weggezet als ‘ruzie/twist’. Diefstal wordt verlies of vermissing van goederen. Het strafbare ‘verlaten van de plaats van ongeval’, na een dronken aanrijding bijvoorbeeld, wordt ‘aanrijding materieel’. Inbraken waarbij de woning via de schuur bereikbaar is worden niet langer afgedaan als een woninginbraak maar als inbraak schuur.

‘Dit is beleid’
Tientallen agenten stellen in het onderzoek dat het downgraden van misdrijven gebeurt op verzoek of zelfs onder druk van hun leidinggevenden. Binnen die hiërarchie is weigeren moeilijk: agenten ervaren dat ze ‘gewoon hun werk moeten uitvoeren’. Hun opmerkingen of beklag worden door chefs slechts voor kennisgeving aangenomen. ‘Daar ga jij niet over’ en ‘Dit is beleid’ zijn vaak gehoorde reacties. Sinds de Nederland-moet-veiliger-missie van Balkenende I heeft het terugdringen van ‘gewelddadige vermogenscriminaliteit’ – straatroof, woninginbraak en overvallen – topprioriteit. Het zijn ook deze high impact crimes die steeds terugkeren in de door collega’s gegeven voorbeelden van cijfermanipulatie. Woninginbraak is een high impact crime, ‘inbraak in garagebox’ of ‘in vakantiehuis’ niet. Straatroof is high impact, zakkenrollerij niet. De populaire categorie ‘vernieling’ evenmin.

Goochelen met cijfers
De motivatie is eenvoudig’, zegt een agent uit de eenheid Amsterdam. ‘Woninginbraken zijn een speerpunt. Teamchefs worden aangesproken op die resultaten. Vernieling is géén speerpunt, dus teamchefs zullen alles aangrijpen om als het enigszins kan inbraak onder vernieling te schuiven of een andere maatschappelijke klasse die niet belangrijk is. Alles liever dan weer een streepje bij high impact crime.’ Dat wegschrijven loont: in wijken met relatief weinig inbraken, vertelt een agent die in zo’n wijk werkzaam is, kan het downgraden van vier, vijf woninginbraken het verschil maken tussen wel of niet binnen de afgesproken streefcijfers blijven. Het is ‘creatief boekhouden’, vinden agenten. ‘Goochelen met cijfers in jouw voordeel.’

Veel minder werk
Dit wegmoffelen heeft bovendien een korte-termijnvoordeel. Een registratie van een poging tot woninginbraak zet direct van alles in gang: een buurtonderzoek, de forensische opsporing die langskomt, een nazorggesprek door de wijkagent. Zet een agent datzelfde incident als vernieling in het systeem, dan hoeft dat allemaal niet. Veel minder werk: voor chefs die kampen met capaciteitstekort in hun team is het aantrekkelijk om met categorieën te spelen.De druk om targets te halen is voelbaar tot aan de agent op straat. ‘Je moet je smileys halen, wordt er bij ons gezegd. En dan begrijpt iedereen waarover je het hebt’, vertelt een agent uit Den Haag. ‘Haal je de targets, dan beloont het systeem je met een groene smiley. Haal je ze niet, dan ben je een loser.’

‘Absolute onzin’
Aan de top van de politiehiërarchie heerst ongeloof over de bevindingen van Investico. Het is absolute onzin, zegt een lid van de korpsstaf, die niet met naam genoemd wil worden. ‘Kom maar met namen en rugnummers’, zegt korpschef Erik Akerboom. ‘Ik wil weten waar dit dan gebeurt.’ Akerboom kan zich nauwelijks voorstellen dat agenten opgedragen krijgen om zaken anders voor te stellen dan ze zijn: ‘Van mij komt geen enkele impuls om mensen aan te zetten tot downgraden.’

Excessen
De conclusie van de onderzoekers van Investico: de politie doet aan het ontmoedigen van aangiften en datamassage om op de korte termijn met mooie cijfers te kunnen pronken. Het korps heeft te weinig oog voor het risico dat ze daardoor op lange termijn steeds meer het zicht op de werkelijke criminaliteit verliest. Dat is ‘dodelijk voor de veiligheidsdiscussie’, vindt NPB-bondsvoorzitter Jan Struijs. ‘Als je in het klein aan het overleven bent, zie je het grotere plaatje soms niet meer. We houden elkaar gevangen in een hiërarchisch systeem, waardoor je dit soort excessen krijgt.’